. Khi lòng sông hạ du bị xâm lấn
Nhà máy thủy điện Đa Nhim được khởi công xây dựng vào tháng 1-1962 và hoàn thành đưa vào vận hành tháng 12-1964. Đa nhim là công trình độc đáo của Đông Nam Á do người Nhật thiết kế, thi công như là khoản đền bù những hậu quả do người Nhật gây ra trên đất nước Việt Nam trong thế chiến thứ II, suốt trong bao nhiêu năm nay vẫn vận hành hiệu quả. Nhà máy có tổng công suất thiết kế lắp đặt là 160 MW gồm 4 tổ máy, sản điện lượng bình quân hàng năm khoảng 1 tỷ kWh. Hồ tích nước là điểm hợp lưu hai sông Đa Nhim và Kronglet (ở độ cao trên 1000 m so với mực nước biển, rộng 11-12 km² và dung tích là 165 triệu m³ nước, lưu lượng xả 4.500m3/s, khẩn cấp có thể lên tới 5.500m3/s.) để cung cấp nước cho nhà máy.
Nhà máy cung cấp điện cho các tỉnh Lâm Đồng, Ninh Thuận, Bình Thuận và Khánh Hòa và hòa vào hệ thống quốc gia. Đồng thời, nước từ thủy điện Đa Nhim cung cấp mỗi năm hơn 550 triệu mét khối nước phục vụ tưới tiêu cho hơn 20.000 ha đất canh tác của tỉnh Ninh Thuận, vốn là một tỉnh có lượng mưa trung bình hàng năm thấp nhất Việt Nam.
Năm 1995, Cơ quan Hợp tác kinh tế đối ngoại Nhật Bản (JICA) đã kiểm tra về tình trạng công trình thủy điện Đa Nhim, kết quả cho thấy: lượng xả của dòng sông Đa Nhim đã giảm đáng kể. Do vậy, trong trường hợp có lũ lớn hơn 2000m3/s, sẽ xảy ra thiệt hại trên phạm vi rộng ở thị trấn hạ du. Nguyên nhân chính là do đất đai vùng hạ du đã được sử dụng nhiều cho cư trú và canh tác.
Để thông trục đường tiêu thoát lũ không bị thiệt hại khi hồ Đơn Dương xả lũ nên từ năm 2003, UBND tỉnh Lâm Đồng đã phê duyệt Dự án quy hoạch phòng chống lũ hạ lưu hồ Đa Nhim thực hiện đến năm 2020, theo đó, việc thông trục đường tiêu thoát lũ gây thiệt hại cho hạ du khi hồ Đơn Dương xả ở mức 800m3/s (tiêu chuẩn lũ cấp 1 theo quy trình xả lũ của hồ). Tuy nhiên, 3 đợt xả lũ trong tháng 10 và 11 vừa qua, Công ty thủy điện Đa Nhim-Hàm Thuận-Đa Mi mới xả mức cao nhất là 500m3/s đã gây ra thiệt hại về hoa màu phía hạ du (đoạn qua huyện Đơn Dương). Nguyên nhân là do rất nhiều diện tích hoa màu được canh tác vào phạm vi hành lang tiêu thoát lũ của sông Đa Nhim.
Tại biên bản gần nhất do Ban Chỉ huy phòng chống lụt bão (BCH PCLB) Công ty thủy điện Đa Nhim- Hàm Thuận- Đa Mi và BCH PCLB huyện Đơn Dương lập ngày 12-7-2010 về kiểm tra thực trạng dòng chảy hạ lưu sông Đa Nhim đã xác định các vị trí xung yếu như: Tại sát bên bờ trái phía thượng lưu phải của hạ lưu cầu Dran vẫn còn 1 hộ dân xây nhà cơi nới, lấn chiếm ra lòng sông Đa Nhim, rất dễ bị sạt lở khi hồ Đơn Dương xả lũ. Hai bên bãi bồi sông và vùng ven thấp ở khu đường mới Dran, ngã ba Hòa Bình, thôn Kankil (thị trấn Dran), cầu Châu Sơn, cầu Ka Đô, cầu Ông Thiều, thôn Hòa Lạc có nhiều diện tích rau màu đang canh tác. Thậm chí, tại ngã ba Hòa Bình ngay sát bờ sông có một hộ dân xây dựng cơi nới nhà lấn chiếm ra lòng sông.
. Đánh giá từ các cơ quan chức năng
Thứ trưởng Bộ Công Thương Hoàng Quốc Vượng cho biết, hiện nay cả nước đang vận hành 32 dự án thuỷ điện vừa và lớn, 86 dự án thuỷ điện nhỏ với tổng công suất lắp máy gần 8.000MW, chiếm 35% công suất hệ thống điện quốc gia. Ngoài nhiệm vụ phát điện, các hồ thuỷ điện còn nhiệm vụ cắt và chống lũ trong mùa mưa bão, xả nước chống hạn cho vùng hạ du trong mùa khô. Tùy từng loại hồ chứa, việc vận hành các hồ thuỷ điện được phê duyệt phù hợp với quy hoạch lưu vực sông và quy hoạch bậc thang thuỷ điện. Nhiều năm qua, các hồ thủy điện đều phát huy tốt công tác điều tiết nước và phát điện. Tuy nhiên, hồ nào cũng chỉ có dung tích nhất định, nếu lượng nước về vượt quá sức chứa thiết kế, các hồ buộc phải xả xuống hạ du nhưng bao giờ lượng nước xả cũng ít hơn lượng nước về vì một phần nước được tích lại trong hồ. Vì vậy, không thể khẳng định nguyên nhân gây ra lũ lụt những năm gần đây là do các hồ thuỷ điện. Thậm chí, nếu không có hồ thủy điện, lũ lụt ở miền Trung thời gian qua có thể còn nặng nề hơn.
Theo Giám đốc Trung tâm khí tượng thủy văn TƯ Bùi Minh Tăng, nhiều năm trước lũ đã rất lớn như cuối năm 1999, đầu năm 2000 hoặc năm 2003, khi đó miền Trung chưa có hồ thủy điện, nên đã gây thiệt hại rất nặng nề về người và tài sản cho khu vực miền Trung. Các hồ thuỷ điện chỉ có hoặc không tham gia vào quá trình cắt lũ chứ không góp phần làm xấu hơn tác hại của lũ.
Vụ phó vụ Năng lượng (Bộ Công thương) Đỗ Đức Quân cho rằng, đợt lũ vừa rồi ở miền Trung không phải do thủy điện xả lũ mà chủ yếu do các công trình hạ tầng phía hạ lưu chắn dòng thoát lũ.
. Sẽ giảm thiệt hại khi để dân hiểu
Nhớ lại câu chuyện tai tiếng cách đây một năm do việc xả lũ của Công ty CP thủy điện A Vương. Do lưu lượng nước lũ về quá mạnh (4200m3), khi đó, thủy điện A Vương chỉ xả lũ có 2600m3 theo đúng quy trình nhưng vẫn chịu sức ép rất lớn của dư luận. Nguyên nhân là nhiều người chưa hiểu nhiều về quy trình vận hành hồ chứa. Vì vậy, trong năm 2010, ngoài việc tổ chức các cuộc hội thảo tại các địa phương để giải thích cho bà con, thủy điện A Vương còn lập ban giám sát nhân dân, mỗi ngày có hai người cùng trực với thủy điện để công khai quy trình vận hành.
Thủ tướng Chính phủ đã quy định 11 lưu vực sông phải xây dựng quy trình vận hành liên hồ nhưng đến nay mới có 3 quy trình được xây dựng. Bên cạnh đó, còn có phương án phòng chống lụt bão theo kiểu đối phó, chưa đảm bảo nội dung. Các cơ quan phòng chống lụt bão nhiều nơi thiếu chủ động kiểm tra, đôn đốc, thiếu phối hợp với chủ đầu tư trong điều hành hồ, không nắm được thông tin, nhất là khi xả lũ. Cá biệt một số cán bộ chuyên trách của cơ quan phòng chống lụt bão địa phương không đủ năng lực, thậm chí không nắm được thông tin về công trình cũng như nội dung quy trình vận hành hồ chứa thủy điện.
Bộ Công thương cho biết sắp tới sẽ triển khai tám giải pháp lớn, trong đó sẽ tăng cường kiểm tra, giám sát vận hành các hồ chứa thủy điện trên toàn quốc, tiếp tục phối hợp với các bộ xây dựng quy trình vận hành liên hồ chứa, tăng mạng lưới các trạm đo mực nước trên sông… Thứ trưởng Hoàng Quốc Vượng lưu ý các chủ hồ thủy điện phải tuân thủ nghiêm ngặt, chính xác quy trình các hồ chứa, phối hợp với địa phương, với các hồ trên cùng lưu vực. Thời gian tới, Bộ Công Thương sẽ nghiên cứu, đề xuất trình Chính phủ phê duyệt quy trình vận hành cho tất cả các công trình thuỷ điện trên toàn quốc. Bộ cũng giao cho Cục Kỹ thuật An toàn và Môi trường Công nghiệp kiểm tra, giám sát việc phòng chống lũ bão tại các hồ thuỷ điện, tổ chức diễn tập thường xuyên. Giải quyết dứt điểm hiện tượng vi phạm hành lang an toàn hồ chứa, rà soát các thủy điện nhỏ, nếu nhà máy nào phát điện ít mà gây ngập lụt nhiều thì loại bỏ. Phối hợp với các đơn vị chức năng tăng cường mạng lưới các trạm đo trên lưu vực các sông có công trình thủy điện./